Historia powstania Muzeum

Muzeum Dawnych Rzemiosł rozpoczęło swoją działalność latem 2014 roku. Obiekty ludowego budownictwa przemysłowego oraz eksponaty związane z pracą dawnych rzemieślników przyciągają turystów. W szczególności ostatni wiatrak Roztocza typu koźlak, który jest teraz w pełni sprawny i w pełni wyposażony, dzięki czemu można dokładnie zapoznać się z pracą dawnego młyna wietrznego, jak również roztoczańska kuźnia, która przenosi nas w czasie i pokazuje, czym niegdyś parał się kowal. Jest to ważne miejsce na turystycznej mapie Roztocza. Na pamiątkę zwiedzania turyści mogą zakupić pamiątkową monetę z wizerunkiem wiatraka i zabytkowej restauracji.

Adaptacja ostatniego wiatraka Roztocza

Do dziś na terenie Zamojszczyzny i Roztocza pozostał tylko jeden wiatrak, nieczynny, w miejscowości Gródki koło Biłgoraja. Niestety do niedawna niszczejący w polu i zapomniany. Wiatraki, jako osobliwe obiekty zasługują na to, by otoczyć je opieką konserwatorską, ocalić od zapomnienia eksponując oraz popularyzując miejsca, w których się znajdują.

Został wybudowany w 1948 roku, nie ma niestety informacji o jego wcześniejszej historii. Przez wiele lat przechodził z pokolenia na pokolenie w jednej rodzinie. W 2013 roku został zakupiony przez obecnego właściciela, który interesował się obiektami ludowego budownictwa przemysłowego. Po kupnie wiatraka zrodził się problem dotyczący rozbiórki, transportu, renowacji i ponownego złożenia wiatraka w Szczebrzeszynie. W 2014 roku zostały zakończone prace związane z przeniesieniem i renowacją wiatraka.

Przeniesiony trzykondygnacyjny wiatrak oparty jest na rzucie prostokąta o wymiarach 478×510 cm, niezmieniających się na całej wysokości obiektu. Wiatrak po przeniesieniu został wzniesiony na kamiennej podmurówce. Całkowita wysokość wiatraka wynosi ok. 13 m. Kondygnacje są jednoprzestrzenne. Dach dwuspadowy z naczółkiem, wysunięty poza lico ścian szczytowych pokryty gontem. Elewacje wiatraka wykonane są z desek przybijanych pionowo do konstrukcji szkieletu zostały uszczelnione listwami, impregnowane naturalną ropą. W szczycie dachu od strony zawietrznej deski ustawione skośnie. Schody zewnętrzne jednobiegowe, dębowe zrekonstruowane, schody wewnętrzne jednobiegowe oryginalne. Podłogi zrekonstruowane. Wał skrzydłowy z głowicą skrzydłową, śmigi o rozpiętości ok. 9 m oraz dwie pary drzwi modrzewiowych zrekonstruowane. Koło paleczne oraz złożenie przemiałowe w obudowie, sztember, hamulec, żarna oryginalne.

„Wiatrak jest obiektem ludowego budownictwa przemysłowego, niezwykle cennego z punktu widzenia techniki i architektury, żywym świadectwem historii i umiejętności naszych przodków”.

Historia Wiatraków

Młyn wynaleziony został w Iranie w okresie VII-VIII w. n.e., a w Seistanie – krainie o częściowo pustynnym krajobrazie. Można nazwać ją więc kolebką wiatraka. Pierwsze wiatraki miały odmienny charakter od późniejszych europejskich. Przypominały konstrukcyjnie drzwi obrotowe. Wiatrak perski wywodzi się prawdopodobnie od koła wodnego o pionowej osi obrotu, rozpropagowanego na terenach górzystych. Wiatrak rozpowszechnił się szybko w krajach islamskich. W Egipcie stosowano go do kruszenia trzciny cukrowej. W XII wieku dotarł do Chin, gdzie został nieco przekształcony konstrukcyjnie, podobnie w XII wieku upowszechnił się w całej Europie.

Wiatraki w Polsce znane są już od XIII wieku natomiast na Zamojszczyźnie prawdopodobnie pojawiły się w XIV wieku. Znaczna część wiatraków na tym terenie powstała w drugiej połowie XIX wieku. Problemem jest znalezienie pełnych danych dotyczących wiatraków, gdyż do niedawna nikt tym tematem się nie interesował.

W Wielkopolsce do dzisiejszych czasów zachowało się aż 50 wiatraków, większość z nich to koźlaki. Dzięki inicjatywie Stowarzyszenia Wiatraki Wielkopolskie powstał Wielkopolski Szlak Wiatraczny. Turystyka obejmująca podążanie szlakami prowadzącymi śladami starych wiatraków, należy do jednej z form turystyki kulturowej, jaką jest turystyka przemysłowa (obiektów poprzemysłowych i technicznych). Wielkopolski Szlak Wiatraczny jest największym i najdłuższy tego typu szlakiem w Europie. Tworzy pętlę rozciągającą się od Milicza na południowym- wschodzie do Wolsztyna na północnym- zachodzie.

Wiatraki na Zamojszczyźnie

Najczęściej spotykanym wiatrakiem na ziemiach Zamojszczyzny był wiatrak typu koźlak.  Wyjątkowo zdarzały się także wiatraki typu rolkowiec oraz holendry drewniane. Wiatrak typu koźlak był najstarszym konstrukcyjnie i najczęściej budowanym wiatrakiem na ziemiach polskich. Jego nazwa pochodzi od „kozła” – to znaczy elementu podstawy, na której umocowany jest cały szkielet budowli. Konstrukcja wiatraku oparta jest na rzucie kwadratu, w którym umieszczone są trzy kondygnacje. W kondygnacji dolnej znajdował się cały mechanizm podstawy wiatraka, czyli kozła. Kondygnacji środkowa i górna przeznaczona była na przestrzeń, w której znajdowały się urządzenia do produkcja mąki. Na kondygnacji środkowej umiejscowiona była skrzynia mączna, natomiast na kondygnacji górnej urządzenia służące do przemiału zboża, a nad nimi wał główny z kołem palecznym. Cechą szczególną tego typu wiatraka jest jego konstrukcja, która to pozwala mu na obracanie się wokół własnej osi. Jest to możliwe dzięki grubemu i wysokiemu słupowi zwanemu „sztymbrem” lub „królem”.

U podstawy sztymber jest zamocowany z czterech stron ukośnie zaś u góry ustawionymi zastrzałami ujęty tzw. „jarzmem” lub „siodłem”. Na nim spoczywa para belek noszących nazwę „pojazdami”. Na wierzchu sztymbra zamocowana jest tzw. „poduszka” wykonana z krótkich beleczek, a na niej ułożona potężna belka zwana „mącznicą”. Belki pojazdowe i mącznica są podstawą konstrukcji wiatraka, który wprawiany jest w ruch poprzez śmigła zamocowane na ścianie wietrznej ustawianej w stronę wiatru.

Nad drugim piętrem umieszczony jest wał skrzydłowy, w którego „głowie” umocowane są skrzydła „śmigi”. W 1/3 długości wału, od jego głowy, osadzone jest wielkie koło paleczne obracające urządzenie zwane „cywiem” z osią, czyli „sochą” zamocowaną w kamieniu górnym, mielącym tzw. „biegunie”.

Właściwe urządzenie mielące, czyli „złożenie kamieni” czasami zwane „gankiem” składa się z umieszczonych w szczelnej obudowie zwanej „łubem” lub „dziżą” dwu kamieni: spodniego nieruchomego „leżaka” i wierzchniego obracającego się bieguna.

Budynek wiatraka obracany jest dookoła swej osi, co umożliwiało maksymalne wykorzystanie siły wiatru, gdyż za pomocą dyszla zamocowanego między belkami izbicowymi „pojazdami” i wystającego na zewnątrz budynku, ustawiana była ściana wietrzna ze skrzydłami w stronę wiatru. Do obracania pod wiatr służył przenośny kołowrót, który mocowany był do jednego ze stałych palików wbitych na obwodzie zasięgu dyszla.

Kuźnia kowalska

Przedwojenna kuźnia kowalska należąca ówcześnie do rodziny z Szozdów, a mieszczącej się w Sochach. Podobnie jak wiatrak, nowy właściciel wraz z miejscowymi rzemieślnikami przeniósł i odnowił starą kuźnię z Soch do Szczebrzeszyna. Drewniana kuźnia posiada oryginalną cementową dachówkę i jest w pełni wyposażona. W budynku znajduje się palenisko z kamienia. Palenisko połączone jest z dwoma miechami, z czego jeden wykonany jest z dwóch końskich skór. W centralnej części kuźni znajduje się pień z kowadłem natomiast pod ścianami wszelkiego rodzaju narzędzia, którymi posługiwał się niegdyś kowal: młotki, gwintowniki, kleszcze, przebijaki, gwoździownice, kształtowniki, podcinki, dłuta, punktaki oraz przedmioty wykonane niegdyś przez kowala.